Wat je zegt als je zwijgt

‘Ik snap niet waar iedereen zich druk over maakt. Zo’n slettenbokaal… dat is toch alleen maar grappig?’

Het meisje dat de opmerking maakt is zich van geen kwaad bewust. Maar wat volgt, brengt daar razendsnel verandering in: stilte. Eén, twee, drie seconden lang zwijgt iedereen. En dan schakelt iemand over naar een ander onderwerp. ‘Zeg… wat een storm was dat vorige week, hè?’

Pffft. Het ongemakkelijke moment is voorbij.

Niemand heeft het met zoveel woorden gezegd, maar het meisje weet: wat ik zonet zei, was fout. Niet oké. ‘En de volgende keer dat een dergelijk onderwerp ter sprake komt, zal ze het niet weer zo zeggen. Ze zal haar mening een beetje bijstellen’, vertelt sociaal psychologe Namkje Koudenburg van de RUG.

Een beetje belachelijk

Koudenburg raakte al tijdens haar PhD-onderzoek gefascineerd door gewone, dagelijkse gesprekken. Maar het gaat haar niet om de dingen die daadwerkelijk gezegd worden. Koudenburg wil weten welk gevoel zo’n gesprek teweegbrengt en welke factoren daarbij een rol spelen: de zogenaamde conversational flow. Stiltes blijken daarbij essentieel.

‘Ga maar na… als een gesprek lekker loopt, als je goed op elkaar reageert, dan voelen mensen zich na afloop lekker. “We klikten echt”, zeggen ze dan’, legt Koudenburg uit. ‘Maar als er stiltes vallen, dan gebeurt het tegenovergestelde.’

Iedereen kent de awkward silence uit sitcoms als Friends of The Big Bang Theory. Succes gegarandeerd. Sommige tv-presentatoren gebruiken stiltes om een gast uit zijn evenwicht te brengen of een beetje belachelijk te maken. ‘Stiltes maken dat mensen zich ongemakkelijk gaan voelen, gekwetst en soms zelfs bedreigd’, zegt Koudenburg. ‘Daardoor werkt het als een sociale regulator.’

Gekwetst

Om uit te zoeken hoe dat precies werkt, liet Koudenburg een proefpersoon gesprekken voeren in haar laboratorium. Daarbij kregen twee acteurs de opdracht om op een bepaald moment een stilte te laten vallen van vier seconden. Lang genoeg om ongemakkelijk te worden, maar niet zo lang dat de proefpersoon zou begrijpen wat ze aan het onderzoeken was. ‘Het bleek een vervelende ervaring voor iedereen’, vertelt ze. ‘Vier seconden duren enorm lang. De acteurs moesten letterlijk de seconden tellen om niet snel verder te praten.’

Degenen op wie de stilte gericht is, voelden zich na afloop gekwetst, buitengesloten en zelfs bedreigd. Maar ook de andere deelnemers voelden zich minder prettig.

Voor Koudenburg een belangrijke aanwijzing hoe belangrijk die stiltes eigenlijk zijn. Gesprekken – vooral wanneer ze gaan over koetjes en kalfjes – zorgen ervoor dat mensen weten hoe ze in de groep liggen. Verstoring van de flow laat zien dat de eenheid van de groep is doorbroken. ‘En daar zijn mensen heel gevoelig voor.’

Stilte-antenne

Mensen hebben een stilte-antenne die zelfs veel fijner afgesteld is, dan de nadrukkelijke vier seconden in de proeven van Koudenburg. Ook herhaalde kortere stiltes hebben dat effect. Soms zelfs zonder dat mensen in de gaten hadden dat die stiltes er waren.

Het is belangrijk om de mechanismen te begrijpen, denkt Koudenburg. Moderne communicatiemiddelen zorgen er immers voor dat ‘schokkerige’ gesprekken steeds vaker voorkomen. Denk aan een Skypegesprek waarbij het beeld bevriest, of een videoconference waarbij een minieme vertraging op de ‘lijn’ zit.

‘Het kriebelt’, zegt ze. ‘Er waren meer stiltes, meer interrupties en uiteindelijk waren de mensen het ook minder met elkaar eens. Onafhankelijk van wat ze nu daadwerkelijk gezegd hadden.’

Het is belangrijke informatie in een maatschappij waarin online communicatie een steeds grotere rol speelt bij de meningsvorming en polarisatie hoogtij viert. Vandaar ook dat Koudenburg de komende jaren nog veel dieper in het onderwerp gaat duiken. Deze zomer kreeg ze een Venisubsidie van 250.000 euro. Daarmee wil ze gaan bewijzen dat stiltes zelfs een rol hebben bij het sturen van culturele veranderingen. ‘De microdynamiek van een gesprek kan werken als een katalysator’, denkt ze.

Positief

Met microdynamiek bedoelt ze dan al die kleine signalen die de deelnemers aan een gesprek vertellen of ze op één lijn zitten, of juist niet. Denk aan ‘spiegelen’ – dezelfde houding aannemen als je gesprekspartner. Of interrumperen. Of zwijgen.

Tegelijk denkt Koudenburg haar kennis ook praktisch te kunnen gebruiken. Want de toenemende polarisatie maakt het meer dan ooit nodig om ervoor te zorgen dat we deze sociale processen begrijpen. ‘Stel, je roept een groep wijkbewoners bij elkaar omdat er een AZC moet worden gebouwd. Dan wil je er alles aan doen om ervoor te zorgen dat het gesprek niet polariseert. Een goede gespreksleider kan al enorm helpen om een goede flow te creëren. Niet alleen de inhoud, maar ook de vorm van een gesprek bepaalt of mensen zich goed voelen over elkaar en gaan meedenken.’

Blijft de vraag: is stilte altíjd negatief? Hoe zit het dan met die koppels die al jaren vredig samenleven en zo goed ‘samen stil’ kunnen zijn? Koudenburg lacht. ‘Het grappige is dat in sterke relaties stilte vaak als positiever gevoeld wordt dan een gesprek. Dat komt waarschijnlijk omdat je ervan uitgaat dat je elkaar zo goed kent dat de ander er vast hetzelfde over denkt als jij.’ In zo’n geval kunnen woorden de – veronderstelde – harmonie alleen maar verbreken.

Engels