Michel Vols onderzoekt huisuitzettingen
‘Het recht op eigendom is heel dominant’
Hij heeft liever de chaos van Boedapest, dan de Sisi-paleizen van Wenen. Liever de ruigte van het Rotterdamse Crooswijk en de Haagse Weimarstraat, dan de chique wijk Benoordenhout, waar hij ook had kunnen neerstrijken toen hij nog in de Randstad woonde.
Hoogleraar openbare orderecht Michel Vols houdt van rafelrandjes, van ruige buurten, de scherpere, viezere en ongeorganiseerde kanten van de maatschappij. De plekken waar net wat te veel slijterijen, geldwisselkantoren en coffeeshops het straatbeeld sieren. En als hij onderzoek doet, dan wil hij iets betekenen voor de mensen die daar wonen. De zwakkeren, de mensen die worden afgewezen omdat ze in de prostitutie zitten, omdat ze verward zijn of psychische problemen hebben.
Misschien komt het door het rode nest waar hij in opgroeide – een gezin van PvdA en Varagids. Of misschien door wat hij zag toen hij rondreisde in zijn studententijd. Toen hij werkte in het hospice van moeder Teresa in Calcutta, waar de allerarmsten komen om te sterven. Of door wat hij zag in het centrum van Johannesburg, waar nog altijd veertigduizend mensen leven zonder elektriciteit, zonder dat het afval wordt opgehaald, allemaal in gekraakte woningen.
Coronacrisis
‘Als je dat ziet, dan kun je niet zeggen “dit raakt me niet”’, zegt hij. ‘Daar moet je dan wat mee.’
Hij deed er dus wat mee tijdens zijn promotieonderzoek, waar hij zich verdiepte in hoe overheden het best konden omgaan met mensen die overlast veroorzaakten. Het maakte hem de ‘Tokkieprofessor’ van Nederland. Hij adviseerde gemeenten en de regering, maar was ook de drijvende kracht achter Overlastadvies.nl, een website die burgers adviseert over de manier waarop ze met overlast moeten omgaan.
En nu is er zijn volgende grote project. Deze week werd bekend dat Vols een ERC Starting Grant krijgt van 1,5 miljoen euro voor een groot onderzoek naar de rechtspleging rond huisuitzettingen na de crisis van 2008. Een onderzoek dat door de coronacrisis des te relevanter is geworden, omdat je op je vingers kunt natellen dat een nieuwe golf huisuitzettingen in aantocht is.
Tienduizend mensen worden per jaar geconfronteerd met huisuitzettingen
‘Na de crisis van 2008 hebben wereldwijd miljoenen mensen hun huis verloren’, zegt Vols. ‘Mensen die hun huur of hypotheek niet meer konden betalen, doordat ze hun baan waren kwijtgeraakt. In Amerika zie je het nu al. Straks loopt daar het moratorium op huisuitzettingen af en dan kunnen mensen met één dag notice worden uitgezet. Moet je je voorstellen wat dat betekent, als je een brief krijgt waarin staat dat je morgen je huis uit moet.’
Ook in Europa zal de crisis leiden tot uitzettingen, voorspelt Vols. In Spanje verloren door de vorige crisis meer dan honderdduizend mensen hun woning. ‘Ook in Nederland worden tienduizend mensen per jaar geconfronteerd met een zaak over huisuitzetting. Tienduizend keer!’
Schuldhulpprogramma
Dat betekent dat er zo’n dertig keer per dag ergens in een huis in Nederland een brief op de mat ligt met de mededeling dat de woningcorporatie de bewoner wil uitzetten. Natuurlijk kan het zo zijn dat je overlast hebt veroorzaakt, en flink ook. Het kan ook zijn – en dat is in verreweg de meeste van de gevallen zo – dat je een huurachterstand hebt opgelopen. Maar toch: niemand kiest er zomaar voor om zijn huis in gevaar te brengen. En uitzetting verergert de problemen meestal alleen maar.
Huisvesting is een grondrecht, maar hoe ga je ermee om?
‘Gelukkig geven Nederlandse corporaties deze mensen vaak een tweede kans. Dan mogen ze blijven, zolang ze aan een schuldhulpprogramma gaan deelnemen, of aan hun probleem gaan werken’, zegt Vols. ‘Maar nog altijd valt dus tienduizend keer per jaar ergens zo’n brief op de mat, wat natuurlijk superveel stress oplevert.’
Tijdens de vorige crisis steeg dat getal op een bepaald moment tot meer dan twintigduizend, zegt Vols, en het valt te verwachten dat dat ook nu weer zal gebeuren. En dat is nog niet eens het totaal van mensen wiens huisvesting in gevaar is. Want hoeveel mensen verliezen hun koopwoning omdat ze de hypotheek niet meer kunnen betalen? Niemand die het weet.
Huurbescherming
‘Executieveilingen zijn zeldzaam’, zegt Vols. ‘Maar dat komt omdat er vaak iets wordt geregeld, of omdat zo’n huis op Funda belandt. Wat er daarna gebeurt, weet niemand.’
Dat is op zichzelf al aandacht waard, maar wat Vols het meest intrigeert is dit: huisvesting is een grondrecht. Het is vastgelegd in de Grondwet én in de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, samen met andere grondrechten als het recht op vrije meningsuiting, of het recht op privacy. ‘Maar we weten eigenlijk helemaal niet wat dat betekent’, zegt hij. ‘Het staat in allerlei verdragen, maar hoe ga je ermee om?’
In Groot-Brittannië mag een huiseigenaar je uitzetten met slechts een week opzegtermijn
In Polen resulteerde de verregaande huurbescherming erin dat mensen bijna niet uitgezet kunnen worden. ‘Sommige mensen stopten zelfs met het betalen van huur. Eén huiseigenaar moest aankloppen bij het Europese hof om zijn recht te halen.’
In Groot-Brittannië heeft de huurder nauwelijks zekerheid. ‘De huizenprijzen zijn er zo hoog dat de huidige generatie kansloos is om een huis te kopen’, zegt Vols. ‘Tegelijk mag een private huiseigenaar je uitzetten met slechts een week opzegtermijn. De rechter is in dit soort zaken een soort stempelautomaat, die wel duizend zaken per week afhandelt.’
Saaie uitspraken
Maar toen een Britse vrouw naar het Europese Hof toog omdat ze haar uitzetting disproportioneel vond, kreeg ze óók geen voet aan de grond. ‘De verhuurders waren vrij om dat te doen’, zegt Vols. ‘Dus eigenlijk doen we het in Nederland zo gek nog niet.’
Toch blijft het gek dat die verschillen zo groot zijn. En daarom gaat Vols de komende jaren de tsunami aan zaken bestuderen die na 2008 in Spanje, Nederland en Groot-Brittannië voor de rechter kwamen. Saaie uitspraken in – voor juristen dan – eenvoudige zaken die weinig spannends te bieden hebben, maar die inzicht kunnen geven in waarom rechters de ene keer een uitzetting verbieden, maar er een andere keer hun zegen aan geven.
‘Dat gaan we op een bijzondere manier doen’, zegt Vols, ‘namelijk via machine learning. We gaan kijken of we bepaalde zinsneden of teksten uit die vonnissen kunnen halen, op basis waarvan de computer kan voorspellen of iemand wordt uitgezet of niet.’
Het ‘grote geld’
Op die manier zou Vols kunnen doen wat niet lukt door handmatig al die vonnissen door te spitten: kijken waar de rode draad zit. Hij hoopt ermee vast te stellen welke belangen het zwaarst wegen. Om daarna een volgende discussie aan te kunnen gaan: is dat ook wat we wíllen?
Hij vreest namelijk dat het recht op huisvesting simpelweg te onbekend is en daardoor te weinig wordt meegenomen in de vonnissen van Europese rechters. ‘Het recht op eigendom is in onze samenleving heel dominant’, zegt Vols. De rechten van gewone burgers worden daardoor vaak overschaduwd door die van het ‘grote geld’, zoals bedrijven of banken. Andere rechten, neem dat van het kind dat in dergelijke situaties ook vaak in het geding komt, wegen minder zwaar. ‘Wat maakt nou dat dat zo is?’
‘Recht,’ constateert Vols, ‘is toch vaak gestolde politiek.’ Juristen zijn vaak meer geïnteresseerd in systemen en toepassingen en zich daar tegelijkertijd minder van bewust. Hij wil dat naar de oppervlakte brengen en uitzoeken hoe die ‘gestolde politiek’ zich eigenlijk verhoudt tot mensenrechten. ‘En uitzoeken waarom het niet lukt om dat te doorbreken.’