Pijnlijke conclusie
‘Geschiedenis leert ons niets’
Lessen uit het verleden bestaan niet, zegt Steve Mason. Hij is bijzonder RUG-hoogleraar oude geschiedenis en religies.
Dat geschiedenis ons lessen leert, is een gevaarlijk en misleidend idee. Geschiedenis leert ons alles wat we toch al geloven of willen geloven. Op die manier kun je eigenlijk alles rechtvaardigen.
Het oorspronkelijke statement van de filosoof Santayana – ‘Those who cannot learn from history, are doomed to repeat it’ – had helemaal niets te maken met geschiedenis. Hij had het over persoonlijke ontwikkeling.
De openbare universiteit is de enige plek in de maatschappij waar je veilig en op een objectieve manier op zoek kunt naar antwoorden op explosieve vragen.
Wanneer we begrijpen wat ons eigenlijk drijft, kunnen we misschien betere oplossingen vinden voor hedendaagse problemen.
Leestijd: 7 minuten (1115 woorden)
‘Te beweren dat geschiedenis ons een les leert, is een misleidend en gevaarlijk statement’, zegt bijzonder RUG-hoogleraar Steve Mason. Hij bestudeert oude geschiedenis van het Romeinse Rijk, en in het bijzonder de culturen en religies in het Romeinse Rijk en het gebied ten oosten van de Middellandse Zee.
‘Geschiedenis leert ons geen lessen. Geschiedenis zit niet ergens kant-en-klaar te wachten om ons de goede weg te wijzen. Als je bijvoorbeeld in de geschiedenis zoekt naar oplossingen voor immigratie, zul je niets vinden.’ Statements van politici die de ‘lessen uit het verleden’ aanvoeren om beslissingen uit te leggen, zouden we niet moeten accepteren, vindt hij. ‘Geschiedenis leert hen alles wat ze toch al geloven, of willen geloven.’ Op die manier kun je alles rechtvaardigen, stelt Mason.
De beste oplossing
‘Bovendien leveren patronen geen oplossingen’, vervolgt hij. Zo sloot de Britse premier Neville Chamberlain in 1938 een vredesakkoord met Adolf Hitler. Trots zwaaide hij met zijn akkoord, overtuigd dat hij de wereldvrede had gered. Maar dat was een misvatting, bleek toen Hitler alsnog de Tweede Wereldoorlog ontketende. Chamberlains vredesmissie staat te boek als een van de grootse missers ooit, stelt Mason. Hij had geen verzoening moeten zoeken met een brute macht als nazi-Duitsland, maar de confrontatie aan moeten gaan, zoals zijn opvolger Winston Churchill dat deed.
De anekdote is volgens Mason inmiddels uitgegroeid tot een veelgebruikt argument om aan te tonen dat je met brute machten geen vrede moet sluiten, maar hen moet confronteren. ‘Maar dat is onzin’, zegt hij. ‘Dat is geen les uit het verleden. Je moet in elke situatie opnieuw bedenken wat de beste oplossing is.’
Het statement dat geschiedenis ons lessen leert, is bovendien volledig uit zijn verband gerukt, vertelt Mason. De Spaans-Amerikaanse filosoof George Santayana schreef ooit de woorden: ‘Those who cannot learn from history, are doomed to repeat it.’ Maar Santayana had het in deze tekst over persoonlijke ontwikkeling en het leren van je eigen fouten, verklaart Mason. Hij doelde helemaal niet op geschiedenis in algemene zin.
Explosief
Maar dat geschiedenis ons geen lessen leert, betekent nog niet dat het geen bestaansrecht heeft als academische discipline, vindt de bijzonder hoogleraar. ‘De publieke universiteit is de enige plek in de maatschappij waar je veilig en op een objectieve manier met explosieve vragen kan omgaan’, zegt hij.
‘Geschiedenis is onderdeel van ons gemeenschappelijke DNA, maar christenen en joden interpreteren het verleden bijvoorbeeld verschillend. Ondertussen maken religies wel gewoon deel uit van onze geschiedenis.’ Terwijl de aanhangers van verschillende geloofsovertuigingen gebeurtenissen door hun eigen religieuze bril bekijken, kan de openbare universiteit religies op een wetenschappelijke manier bestuderen, als onderdeel van de geschiedenis, aldus Mason.
Hij omschrijft het verleden als onbekend terrein. ‘We weten er helemaal niets over, behalve als we er onderzoek naar doen. Historici benaderen geschiedenis zoals detectives dat doen bij een lijk in het park. Het lijk praat niet, dus zij moeten systematisch proberen te achterhalen wat er is gebeurd, wie wat heeft gedaan en waarom.’
De universiteit stelt andere vragen dan religie, vervolgt hij. ‘De publieke universiteit zoekt naar de waarheid om de waarheid zelf, niet om religieuze overtuigingen te verdedigen.’
Joden wilden geen oorlog
Om moderne geschiedenis en hedendaagse problemen te kunnen begrijpen, moet je terugkijken, zegt Mason. ‘Hoe het ooit begon heeft er misschien niet alles mee te maken, maar wel iets.’ Je gaat alleen terug naar het verleden als je een vraag hebt, stelt hij. En de manier waarop je een vraag stelt, beïnvloedt ook het antwoord dat je krijgt.
Zo schreef Mason een boek rond de vraag, waarom Joden in de eerste eeuw oorlog begonnen te voeren tegen Rome. In tegenstelling tot de algemene opvatting was dat volgens hem nooit de intentie van de Joden. ‘Als twee landen of partijen oorlog tegen elkaar voeren, ga je ervan uit dat ze een probleem met elkaar hebben. Maar als je terugkijkt in de geschiedenis van oorlogsvoering, is dat vaak helemaal niet het geval.’ Zo hadden Joden volgens Mason helemaal geen probleem met Rome, want de Romeinen waren destijds hun grootste beschermers.
Maar de bewoners van Jeruzalem en omstreken waren boos dat Rome opeens besloot om van hun stad een hoofdstad te maken en een joodse koning te installeren om over hen te heersen. Diverse buren, zoals de Samaritanen, Edomieten en inwoners van Gerasa en Gaza, wilden niet gedomineerd worden door een vreemde macht. ‘Dat zij de Joden haatten, was geen antisemitisme’, aldus Mason. ‘Dat was gewoon politiek.’ En Rome liet de lokale ontevredenheid bewust pruttelen. De onderlinge conflicten zorgden er immers voor dat de verschillende volkeren niet samen in opstand kwamen tegen Rome.
De situatie veranderde snel toen Nero op zestienjarige leeftijd aan de macht kwam. Hij miste politieke ervaring en mocht de Joden niet. De keizer begon de vijandige lokale bevolking rondom Jeruzalem te rekruteren als hulptroepen voor Rome. Het gevolg was dat de Joden zich moesten verdedigen tegen een gewapende lokale vijand. Dit resulteerde weliswaar in gewelddadigheden, maar die waren niet per se tegen Rome gericht, aldus Mason. En pas toen deze strubbelingen uit de hand liepen, greep Rome uiteindelijk in en vernietigde Jeruzalem.
Paradox
Maar hoe veranderde het oorspronkelijke probleem tussen christenen en joden in het huidige conflict tussen joden en moslims? ‘De grote paradox is dat in al die tijd dat christenen de joden uit Europa verdreven, moslims de joden juist opvingen’, legt Mason uit. ‘Eeuwenlang hadden moslims geen probleem met joden.’ Maar doordat joden zich in het christelijke Europa niet veilig voelden, ontstond het zionisme: joden wilden hun eigen land. Zo begon een lang en ingewikkeld proces dat in 1948 resulteerde in de stichting van de nieuwe, joodse staat Israël. Op moslims grondgebied.
‘Massale immigratie van joden in Palestina, gevolgd door massale verdrijving van moslims en ook christenen van hun eigen land, leidde tot het conflict dat daar tot vandaag woedt’, aldus Mason. Maar dat moslims de joden begonnen te haten, had oorspronkelijk niets te maken met religieuze verschillen, stelt de hoogleraar. ‘De aanleiding was een lokaal conflict.’
Kant-en-klare oplossingen voor dit soort conflicten hoef je van de geschiedenis niet te verwachten, concludeert Mason. Het kan helpen om met een frisse blik naar het verleden te kijken en erover na te denken wat daar gebeurde. Maar het is aan ons voorstellingsvermogen om oplossingen te vinden, en het is aan ons om de menselijke factor te herkennen die tot problemen leidt.
‘Elke groep is bang voor uitroeiing’, stelt Mason. ‘Ook de Israëli’s zijn bang. We willen allemaal overleven. Wanneer we die angst herkennen en begrijpen wat ons eigenlijk drijft, kunnen we misschien betere oplossingen vinden voor hedendaagse problemen.’
Steve Mason houdt dinsdag 23 mei een oratie over het onderwerp: ‘Why does the ancient past matter in the public university? The case of Jews and Christians’. De oratie is in de aula van het Academiegebouw en begint om 16.15 uur.