Studenten
Illustratie Kalle Wolters

Eenzaamheid onder studenten #8 Het is de schuld van de samenleving

Een praatje maken? Hoe moet dat dan?

Illustratie Kalle Wolters
De toenemende eenzaamheid onder studenten is niet aan corona te wijten. Het neoliberalisme en de toenemende digitalisering van de samenleving beperken het menselijk vermogen om contact te leggen.
12 mei om 11:29 uur.
Laatst gewijzigd op 14 november 2023
om 7:54 uur.
mei 12 at 11:29 AM.
Last modified on november 14, 2023
at 7:54 AM.
Avatar photo

Door Christien Boomsma

12 mei om 11:29 uur.
Laatst gewijzigd op 14 november 2023
om 7:54 uur.
Avatar photo

By Christien Boomsma

mei 12 at 11:29 AM.
Last modified on november 14, 2023
at 7:54 AM.
Avatar photo

Christien Boomsma

Achtergrondcoördinator en wetenschapsredacteur Volledig bio » Background coordinator and science editor Full bio »

‘Tja, weet je,’ zei ze. ‘Eigenlijk ben ik best wel eenzaam.’

Ze was net achttien, eerstejaars, en een van zo’n twaalf student-redacteuren bij UKrant. Leuke meid, slim en grappig. Een beetje onzeker nog, maar ze kon zomaar ineens scherp uit de hoek komen. 

Ze had meegedaan aan het eerstejaarsweekend van haar studie, maar merkte dat vriendengroepjes van de middelbare school enorm bijeen klitten en dus had ze er niemand echt leren kennen. Haar vriendin was bij een vereniging gegaan, die zag ze nauwelijks meer.

‘Heb je geen mensen leren kennen bij je studie dan?’ vroeg ik. Ik herinnerde me mijn eigen studietijd. Ik liep overal mensen tegen het lijf. Naast me in de collegezaal, bij de koffieautomaat, in de UB, tijdens het uitgaan of op de Grote Markt. Als het leek te klikken, wisselde je nummers uit en een week later ging je bij elkaar eten. Iedereen had vriendjes nodig, dus iedereen stond open voor contact.

Ze keek me een beetje geschrokken aan. ‘Je gaat toch niet zomaar een gesprek aan met iemand die je niet kent?’

Oh. Nou. Dat deed ik wel. En ik had daar nooit bij nagedacht ook. Het gebeurde gewoon.

Bij een vereniging

Een week later zat ik met een paar andere student-redacteuren in De Pintelier. Opnieuw kwam het gesprek op eenzaamheid. Onder internationals nu. ‘Wat mensen niet begrijpen’, oreerde een van hen, ‘is dat je bij een vereniging moet gaan. Zo werkt dat nu eenmaal hier in Nederland.’

Opnieuw luisterde ik een beetje verbaasd. Ik had een blauwe maandag bij Bernlef gezeten, maar dat was omdat mijn beste vriendin een crush had op een Bernleffer en dus werden we samen lid tot de liefde voorbij was. Tuurlijk, ik zag in dat het kon helpen om mensen te leren kennen, maar ‘de’ manier? 

Studenten vinden het doodeng om te bellen

Dit was toen de kroegen nog open waren, toen studenten nog bij de koffieautomaat stonden en niet gedwongen op anderhalve meter. Dat was zelfs nog voor jongeren wanhopige tweets de wereld inslingerden met #eenzamejongeren in 2019 en #maatjegezocht in 2020. 

Deze student-redacteuren waren niet de enigen die worstelden met het leggen van nieuwe contacten, realiseerde ik me. En: dit was anders dan de ervaringen van de tientallen student-redacteuren die hen in de loop der jaren waren voorgegaan. Dus – ervan uitgaande dat studenten niet minder leuk en vriendschapswaardig zijn dan pakweg vijftien jaar geleden – wanneer is dit veranderd? En waardoor?

Veilig in je bubbel

Al snel stuitte ik op het werk van de Amerikaanse psycholoog en AI-onderzoeker Sherry Turkle. Hoewel zij begon als een fan van de mogelijkheden die ‘life on the screen’ bood aan mensen om te experimenteren met hun identiteit en contacten te leggen, is haar visie twintig jaar onderzoek later grondig veranderd. Wat ze nu ziet, is een maatschappij waarin mensen zich in toenemende mate verschuilen achter technologie, onzeker in onze relaties en bang voor intimiteit. ‘We wenden ons naar technologie om relaties te onderhouden en onszelf er tegelijkertijd tegen te beschermen’, schrijft ze.

We tinderen, in plaats van met iemand te praten in een café. Veilig en afstandelijk, en als je afgewezen wordt? Dan is de ander gelukkig niet meer dan pixels op een scherm. We mailen en appen liever dan dat we praten en bellen – studenten van tegenwoordig vinden het doodeng om te bellen. Op de redactie leggen we ze steeds weer uit dat een tekstwisseling op WhatsApp géén gesprek is. 

We onderhouden talloze contacten via Facebook en Instagram. Welke van je volgers mist je als je er niet bent? 

Het probleem, beargumenteert Turkle, is dat die contacten te gemakkelijk zijn. Veilig in je bubbel geniet je van digitale steun en bewondering en even voelt het alsof het echt is, alsof het om jou gaat. Maar tegelijk hoef je geen oogcontact te maken en: ‘Je kunt ervoor kiezen om niet te horen hoe gekwetst of boos mensen klinken.’ Maar de Instagramposts, Facebookvrienden en Snapchatstreaks staan in de weg van diepere contacten, vriendschappen waarin je hebt geïnvesteerd, relaties die niet altijd vlekkeloos gaan, die ongemak geven en frictie.

Gefragmenteerde aandacht

Tegelijk wordt de aandacht voortdurend gefragmenteerd, door de pull van de digitale ander. Alleen al de aanwezigheid van een telefoon – zelfs als die niet wordt gebruikt – maakt dat mensen minder aandacht hebben voor elkaar. ‘Kinderen worden in beslag genomen door hun volgers en hebben daardoor geen interesse in vriendschap’, schrijft Turkle.

Dat geldt voor iedereen, niet alleen studenten. Maar studenten zijn wél degenen die zijn opgegroeid in de digitale wereld – de digital natives. Zij kennen geen wereld zonder Facebook en WhatsApp.  En – denkt Turkle – ze zijn iets verloren en weten niet eens dat ze het kwijt zijn: het vermogen om gemakkelijk contact te leggen.

Een gesprek starten met een vreemde moet je leren

Want praten, contact leggen, dat moet je oefenen. ‘Mensen moeten omringd zijn door anderen, door hen aangeraakt worden, hun gezichten zien en stemmen horen.’ Onderzoekers van de universiteit van Michigan toonden aan dat studenten minder empathisch geworden zijn en minder goed in staat om emoties te lezen – niet onbelangrijk voor het aangaan van diepere relaties met anderen. En dat gebeurt simpelweg omdat ze minder oefenen. 

Ook het starten van een gesprek met een vreemde moet je leren. Het is ongemakkelijk, maar wie zich altijd verstopt achter een telefoon – bij de bushalte, in de kantine van het Harmoniegebouw, op de picknickbank op het Zernike – heeft zichzelf afgesloten. Je zegt: ik ben niet beschikbaar, druk met iemand anders. Niet alleen blokkeer je de relatie híer met een niet-aanwezige ander, je traint jezelf ook niet in het leggen van dat contact. 

Homo Economicus

Die ontwikkeling is op zichzelf al benauwend genoeg, maar Noreena Hertz voegt hier in De eenzame eeuw nog een dimensie aan toe. Ook zij herkent de invloed van digitalisering, maar ze voegt daar de verwoestende invloed van het neoliberalisme nog eens aan toe. ‘Onder het neoliberalisme werden we gereduceerd tot Homo Economicus, rationele mensen die louter bezield worden door eigenbelang’, schrijft ze. Collectivistische woorden – toebehoren, plicht, delen, samen – werden vervangen door individualistische – bereiken, bezitten, persoonlijk, speciaal. 

En die individualistische wereld is een eenzame wereld. Mensen in de eenentwintigste eeuw zijn elkaars concurrenten geworden. We delen liever niet, we wantrouwen de mensen om ons heen en nemen elkaar de maat: studeren die studenten niet te lang op kosten van de staat? Fraudeert die uitkeringsgerechtigde niet? Alles draait om efficiëntie en om kostenbesparingen en snelheid. Om meer. Maar, zegt Hertz: ‘De “alles draait om mij”-samenleving is een eenzame samenleving.’ Vriendelijkheid, betoogt ze, is een munt die we met zijn allen hebben gedevalueerd.

De cultuur van zelfredzaamheid en haast zorgt dat we geen tijd hebben om banden te smeden. Tien jaar geleden gingen onze student-redacteuren standaard na redactievergaderingen mee naar het café. Ze dronken bier, spuiden ideeën en ontwikkelden vriendschappen die soms jaren later nog bestaan. Nu? De één moet sporten, de ander heeft een commissievergadering, de derde een deadline, de vierde moet werken bij zijn andere bijbaantje. 

Verder op afstand

Allemaal prima en begrijpelijk. We organiseren nu zo nu en dan een borrel met bier en bitterballen voor de hele ploeg – in coronatijd veranderde dat in een picknick in het plantsoen. Het probleem is: de studenten zien elkaar wel en weten wie wie is  – hoewel dat sinds corona ook al een probleem is – maar ze blijven een groep losse individuen. En in een té groot deel van de gevallen: eenzame individuen.

Technologische ontwikkelingen – niet alleen de sociale media, maar veel meer – zetten ons bovendien steeds verder op afstand van elkaar. De scankassa maakt contact met kassières overbodig. We kopen geen concertkaartjes meer in de winkel, maar zitten druk ons scherm te verversen op onze eigen kamer. Online onderwijs is een blijvertje. Thuiswerken ook. Het is – alweer – superefficiënt. Scheelt tijd. 

Maar als we de afgelopen jaren iets hebben geleerd, dan is het dat tijdwinst in de neoliberale samenleving niet betekent dat we nu meer tijd hebben voor onszelf of voor elkaar. Het betekent alleen dat we meer werk kunnen verzetten, méér kunnen produceren in minder tijd. We jagen elkaar op en worden langzaam maar zeker steeds contactgestoorder. 

Verstoord evenwicht

Bovendien, we kunnen niet zonder de ander, zonder dat contact. Cees Zweistra komt in het vorig jaar verschenen Verkeerd Verbonden. Waarom sociale media ons eenzaam maken en hoe je dit kunt voorkomen met een filosofische blik op het thema. 

Tijdwinst betekent niet dat we meer tijd hebben voor elkaar

Hij onderscheidt in de moderne samenleving eenzaamheid en verlorenheid. Beide ontstaan, betoogt hij, wanneer het evenwicht tussen onszelf en de ander verstoord raakt. ‘Is de ander te zwak aanwezig, dan vereenzamen we’, schrijft Zweistra. ‘Zijn we zelf te zwak, dan raken we verloren.’

Een krachtig, zelfbewust ‘ik’ is nodig om op een gezonde manier relaties aan te gaan met anderen. We hebben die ander nodig. Iemand die ons kan troosten, maar ook iemand die ons kan uitdagen om vragen te stellen over onszelf en het beeld dat we van onszelf hebben. We hebben een ‘getuige nodig’, zegt Weistra, ‘want zonder die getuige kan ons hele bouwwerk aan zekerheden een  waandenkbeeld blijken te zijn.’

En dat moet een lichamelijke ander zijn, want die ‘is meer compleet aanwezig. […] Door er te zijn kunnen we de ander niet vasthouden in een beeld, een herinnering.’ 

Als we die ander zoeken in technologie van Whatsapp of Instagram, dreigt er een nieuw gevaar. Technologie maakt het gemakkelijk om weg te lopen van onszelf en de kritische ander. ‘We vormen de ander tot ons bééld van die ander.’ Maar zelfs in die veilige bubbel zijn we nog steeds alleen, verloren in de massa. ‘We zitten weliswaar met duizenden flat-earthers op een online forum, [..] maar we zijn wel alleen achter onze computer.’

Hernieuwd contact

Negentig procent van de studenten gaf in de online enquête van UKrant aan eenzaam te zijn. Bijna 130 studenten deden mee aan de Friend-o-matic Pubquiz waarmee we studenten bij elkaar wilden brengen, en ook andere initiatieven laten zien hoe hoog de nood is. Maar het is belangrijk te beseffen dat dit niet alleen veroorzaakt wordt door corona – en als we allemaal gevaccineerd zijn is het probleem niet verdwenen.

Als we gevaccineerd zijn is het probleem niet verdwenen

De manier waarop we onze samenleving vormgeven maakt eenzaam. En dat is griezelig, want Facebook, Instagram en Twitter gaan niet weg en als dat toch het geval is, zal er iets anders zijn met dezelfde effecten op mensen, of erger. Ook online onderwijs is here to stay. Het is goedkoper en efficiënter. En moet de universiteit verantwoordelijk zijn voor de sociale momenten bij de koffiezetautomaat? 

‘Sommigen mensen zouden zeggen dat we al een verboden experiment hebben afgerond met onszelf als proefpersonen’, zegt Turkle, ‘en de jammerlijke uitkomst is dat we nog nooit zo verbonden zijn geweest, maar onszelf in dat proces beschadigd hebben.’.  

Turkle, Hertz en Zweistra pleiten allemaal voor hernieuwd contact. We moeten práten met mensen, zegt Turkle. We moeten van consumenten weer terugveranderen in burgers, betoogt Hertz. Accepteren dat wat het beste is voor het collectief, niet in ons onmiddellijke eigenbelang is. We moeten ophouden met ons te laten leiden door het gemaksparadigma, zegt Zweistra. ‘Het ongemak ook van het aanwezig zijn voor de ander, wanneer die ons nodig heeft, zoals wij ook graag hebben dat de ander voor ons aanwezig kan zijn.’

In het café zaten twee studenten. Beiden hadden aangegeven mensen om zich heen te missen. Ik keek van de een naar de ander. ‘Ga eens bij elkaar eten’, zei ik. ‘Jullie kunnen prima met elkaar opschieten, toch?’

Ze keken me aan met grote ogen. ‘Ehm’, aarzelden ze beschaamd. En keken weg. 

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van:

Sherry Turkle, Alone Together. Why we expect more from technology and less from each other (2017, herziene editie)

Noreena Hertz, De eenzame eeuw. Het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds verder ontrafelt (2020).

Cees Zweistra, Verkeerd verbonden. Waarom sociale media ons eenzaam maken en hoe je dit kunt voorkomen. (2020)

Engels